BİR GÖRÜŞÜN TƏƏSSÜRATI
Qədirquliyev Yusif mənim tələbə yoldaşımdı. Olduqca mehribandı, mülayim
xasiyyətlidir. Amma uzun illərdi ki, görüşə bilmirdik. Araya müxtəlif işlər düşdü-
yündən əlaqələrimiz kəsilmişdi. Axır ki, şeytanın qıçını sındırdıq, əlaqələrimiz bərpa olundu. Görüşdük. Baxdım bu keçən illər ikimizin də üz-gözündə, həyatında az
dəyişiklik etməyib. Yaşlanmışıq, amma… Aramızdakı səmimiyyət, ünsiyyət qalıb.
…Çox səmimi görüşdük. Zarafat deyil, qırx ildən çox vaxt keçir… Uzun ayrı-
lıqdan sonra… İkimiz də həyəcanlanmışdıq. Desəm ki, kövrəlmişdik – bu, bir həqiqətdir. Fikirləşirəm ki, yaşlıların adətidir, keçmişdən – ötən-keçənlərdən danışmağı
çox sevirlər. Biz də yaşlanmışıq. Elə buna görə də sözə uzaqlardan başladıq.
– Yadındadırmı, Yusif, mən həmişə sizin soy-köklə bağlı şəcərəni xəbər
alardım?
– Yadımdadır, bəli, o şəcərə indi də durur. Amma yerə – torpağa basdırıldı-
ğından yazılar bir az yaxşı oxunmur. Böyüklərin, yəni yaşlıların dediklərinə görə
24 babamızın adı qeyd olunub. Bu şəcərənin azı bir neçə yüz illik tarixi var.
– Mən bilən sizin babalar əslən Qərbi Azərbaycandan, daha doğrusu,
Zəngəzurdan Naxçıvana pənah gətiriblər.
– Bəli, düz deyirsən. Bu əhvalat ikinci erməni vəhşəti dövründə, yəni 1915-
1920-ci illərdə baş verib. Yaşlıların dediklərinə görə 9 nəfərlik ailədən cəmi iki
nəfər salamat qalıb. Qalanlarını ermənilər uçurumdan aşağı atıblar. Yadımdadır, bu
əhvalatdan söz düşəndə Qədirqulu babam dəm verərdi göz yaşına, qəti dinib-danış-
mazdı. Amma Həmayil nənəm bu olub-keçən faciəni yana-yana xatırlayıb danışardı. Mən nənəmi dəfələrlə dinləsəm də onu dönə-dönə eşitmək istəyirdim. Mənə bu
söhbət əfsanəvi sehrli nağıllardan da təsirli gəlirdi. Nənəm də mənə acıqlanmaz, nə
də xatirimə dəyməzdi. Deməzdi ki, ay bala, bu söhbəti neçə dəfə danışmışam, bəs
deyilmi. Yox, nənəm heç vaxt mənə bunu irad tutmamışdı. Axı mən onun böyük
nəvəsi idim, məni çox istəyirdi, üstəlik, başıma and içirdi, adımı çox ehtiramla
çəkirdi. Axırda mən bir dəfə nənəmin danışığını lentə də aldım, maqnitofona yazdırdım. Fikirləşdim ki, bu nənəmin dedikləri yaxın tariximizi əks etdirsə də, namərd ermənilərin alçaq və rəzil olduqlarını, özgə torpaqlarına göz dikdiklərini təsdiq etməkdədir.
– Maraqlıdır. Babalarınız bura gələndə harda binə bərkitmişdilər?
– Onlar əslən Qafan bölgəsindən gəlmişdilər. Orda Şabadin, Atqız, Pirdavidan
kimi kəndlərdən Naxçıvana pənah gətirənlər az olmamışdı. Bizim babalar da, yəni
Qədirqulu ilə Mehdiqulu da gəliblər. Burda, yəni Əylis kəndində yer-yurd elə-
yiblər. Hə, Mehdiqulu babam müharibəyə gedib, qayıtmayıb.
– Səhv etmirəmsə Naxçıvanda iki Əylis kəndi var.
– Düz deyirsən. Əslində qədimlərdə bir Əylis kəndi olub. Bura iri yaşayış
məntəqəsi imiş. 1876-cı ildə güclü sel kəndi yuyub aparıb, kəndə ziyan vurub. O
vaxtdan kənd iki yerə ayrılıb: Aşağı Əylis, Yuxarı Əylis. Həm də bu kənd sərhəddə
yerləşir. Yəni İranla, Ermənistanla həmsərhəddir. Hə, bizim dədə-babalarımız kəndin Qarabağ məhəlləsində yer-yurd eləyib. Yeri gəlmişkən deyim ki, bu məhəllə-
nin yaşı yüzü keçib. Vaxtilə Zəngəzurdan gələn qaçqınlar burda yerləşiblər. Təbii
ki, Naxçıvanın başqa kəndlərində də məskunlaşanlar olub.
– Yusif, dədə-babaların haqqında daha nə deyə bilərsən?
– Yaşlıların dediklərinə görə 1847-ci il siyahıya alınmaya əsasən kameral təsvirdə Pirdavidanda (Qafan bölgəsində yerləşir) ən böyük torpaq sahələri, malheyvan mənim babalarıma məxsus olub. Sonralar 1915-1920-ci illərdə ermənilər
hər şeyi qarət edib, sərvətlərimizi ələ keçiriblər. Ay səni sağ olasan, erməni namərdliyi birdi, ikidi?! Gör hələ bilmədiklərimiz, eşitmədiklərimiz nə qədərdi.
– Bəs şəcərəniz barədə…
Müsahibim bir mənə, bir də uzaqlara baxıb gülümsündü:
– Bu şəcərə öz tədqiqatçılarını gözləyir. Orda adlı-sanlı dədə-babalarımın adları, titulları qeyd olunub. Bu, möhürlərlə təsdiqlənib. Bəli, bu tarixi sənəd bizim
dədə-babalarımızın bir neçə yüzillik tarixini əks etdirir.
– Yəqin sizin ailədə qədim kitablar da az olmayıb.
– Olub, amma bu kitabların çoxunu yandırıblar. Onların çoxu əski əlifbada
yazıldığından belə eləyiblər. Heyiflər olsun ki, o kitablardan əlimizdə-ovcumuzda
qalmayıb.
Bəli, neçə illərdən sonra tələbə yoldaşım Yusiflə görüşdüm. Ötən günlərin sinəmizə yazdığı kitabı bərabər vərəqləyib kövrəldik… Bizdən uzaqlaşan gəncliyə əl
eləsək də ona nə səsimiz, nə də əlimiz çatdı. Bu görüş mənə necə təsir etdisə qələ-
mi götürdüm, ürəyimdən keçən sözləri ağ vərəqlərə tökdüm. Düşündüm ki, şifahi
olanlar, söhbətlər bəzən unudulur, amma yazılan qalır. Yazılır ki, oxunsun, adamlar da yazılmamış tariximizdən, erməni vandalizmindən az-çox xəbərdar olsunlar.
Həm də dədə-babalarımızın bir hikmətini xatırlasınlar: “Qarı düşmən dost olmaz”.
Bəli, bir görüşün təəssüratını qələmə aldım. 120 yaşlı Seyid Həsən babanın bir bayatısı da yadıma düşür:
Mərd igiddə qəsd olmaz,
Ayaq gəlib dəst olmaz.
Canavardan ev iti,
Ermənidən dost olmaz.
Tacir Səmimi
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
