Rəqəmsallaşmanın Gətirdiyi Transformasiya Və Media
21-ci əsrdə texnologiyanın sürətli inkişafı insan həyatının demək olar ki, hər bir sahəsini əsaslı şəkildə dəyişdirdi, rəqəmsallaşma ən təsiredici qüvvələrdən biri kimi seçildi.
Rəqəmsallaşdırılma, vətəndaşların dövlət xidmətlərinə elektron yolla müraciət etməsinə imkan verir və həmin xidmətləri daha tez və rahat əldə etmələrini təmin edir. Bu proses, sürətli, səmərəli dövlət xidmətlərini təşkil etmək məqsədilə sürdürülməkdədir.
Rəqəmsallaşdırma məlumatın daha səmərəli saxlanmasına, işlənməsinə və ötürülməsinə imkan verən rəqəmsal formata çevrilməsi prosesidir. Analoqdan rəqəmsala keçid təkcə məlumatlarla işləmə tərzimizdə inqilab etmədi, həm də məzmun yaratmaq, paylaşmaq və istehlak etmək üçün internet və rəqəmsal platformalardan geniş istifadə ilə xarakterizə olunan media kimi media kimi platformanın yaranması ilə nəticələndi.
Rəqəmsallaşma zaman və məkan maneələrini aradan qaldıraraq, dünyanın istənilən yerindən məlumat və əyləncəyə anında çıxış əldə etməyə imkan verib. O, məzmun yaradılmasını demokratikləşdirib, istifadəçi tərəfindən yaradılan məzmunun əlçatan olmasına səbəb olub. Ənənəvi media sənayeləri tez-tez sürətli texnoloji irəliləyişlər və dəyişən istehlakçı seçimləri ilə ayaqlaşmaq üçün mübarizə apararaq bu dəyişikliklərə uyğunlaşmağa məcbur oldular.
Yeni medianın ortaya çıxması bizim ünsiyyət qurmağımız, məlumat əldə etməyimiz və əylənməyimizi kökündən dəyişdi. Bir vaxtlar əsas məlumat mənbələri olan qəzetlər, radio və televiziya kimi ənənəvi media formaları aktual qalmaq üçün rəqəmsal mənzərəyə uyğunlaşmalı olub. Media məzmununun rəqəmsallaşdırılması informasiyanın yaradılması və yayılmasını demokratikləşdirərək internetə çıxışı olan hər kəsə məzmun yaradıcısı olmaq və qlobal auditoriyaya çatmaq imkanı verib.
Rəqəmsallaşma təkcə media sənayesi daxilində iqtisadi və biznes modellərini dəyişməyib, həm də sosial norma və mədəni təcrübələrə təsir edib. Rəqəmsal jurnalistikanın yüksəlişindən tutmuş sosial medianın ictimai rəyə təsirinə qədər rəqəmsallaşmanın dalğalı təsirləri geniş və əhatəlidir.. Bununla belə, bu transformasiya məxfilik, məlumat təhlükəsizliyi və rəqəmsal uçurum kimi problemlər də daxil olmaqla, bəzi çətinlikləri də gətirib.
Tarixi Kontekst
Rəqəmsallaşmanın yeni mediaya transformativ təsirini tam başa düşmək üçün bu rəqəmsal inqilabdan əvvəlki tarixi konteksti anlamaq vacibdir.
Rəqəmsal texnologiyanın yaranmasından əvvəl media əsasən analoq idi. Bu dövr çap (qəzetlər, jurnallar və kitablar), radio və televiziya kimi ənənəvi media formalarının üstünlük təşkil etməsi ilə xarakterizə olunurdu. Bu media növlərinin hər birinin fərqli xüsusiyyətləri və məhdudiyyətləri var idi:
– Çap məhsulları: Qəzetlər və jurnallar xəbər və məlumatların əsas mənbəyi idi. Bununla belə, onların əhatə dairəsi fiziki paylama şəbəkələri ilə məhdudlaşırdı və məlumat statik idi və oxucuya çatdıqda çox vaxt köhnəlmiş olurdu.
– Radio və televiziya: Bu media real vaxt yeniləmələri və xəbərlər təqdim etməklə informasiyanın yayılmasında inqilabi dəyişikliklər yaradır. Bununla belə, onlar planlaşdırılmış proqramlaşdırma və birtərəfli rabitə ilə bağlı idilər, tamaşaçılarla heç bir əlaqə təklif etmirdilər.
Analoqdan rəqəmsala keçid ciddi şəkildə 20-ci əsrin ikinci yarısında başladı. Bu dövrdəki əsas inkişaflar rəqəmsal dövrün əsasını qoydu:
Kompüterlərin yaranması: 20-ci əsrin ortalarında kompüterlərin inkişafı mühüm məqam idi. İlkin kompüterlər ilk növbədə mürəkkəb hesablamalar və verilənlərin emalı üçün istifadə olunurdu. Texnologiya inkişaf etdikcə kompüterlər daha əlçatan və çox yönlü oldu.
İnternetin meydana çıxması: 1960-cı illərin sonlarında internetin sələfi olan ARPANET-in yaradıldı. 1980-1990-cı illərdə internet rabitə və məlumat mübadiləsini əsaslı şəkildə dəyişdirərək qlobal şəbəkə kimi formalaşmağa başladı. 1991-ci ildə Tim Berners-Li tərəfindən Ümumdünya Şəbəkəsinin tətbiqi informasiyaya çıxışı daha da demokratikləşdirdi və rəqəmsal əlaqənin yeni dövrünə keçidi təmin etdi.
Rəqəmsal media formatları: Audio, video və mətn üçün analoq formatdan rəqəmsal formata keçid medianın saxlanılması, idarə olunması və paylanılması üsullarını dəyişdi. CD, DVD və nəhayət bulud yaddaşı kimi rəqəmsal qeyd və saxlama texnologiyalarının inkişafı keçidi asanlaşdırdı.
Rəqəmsallaşmanın tarixi konteksti hesablama və şəbəkələşmədə texnoloji irəliləyişlər hesabına analoqdan rəqəmsala dərin keçidi ortaya qoyur. Bu keçid yeni medianın əlçatanlıq, interaktivlik və təcililik prinsipləri üzərində inkişaf etdiyi müasir rəqəmsal mənzərənin əsasını qoydu. Bu çevrilişin başa düşülməsi rəqəmsallaşmanın media sənayesinə gətirdiyi transformativ dəyişiklikləri və yenilikləri kontekstuallaşdırmağa kömək edir.
Rəqəmsallaşmanın Gətirdiyi Əsas Dəyişikliklər
Rəqəmsallaşma medianın mənzərəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirərək məzmunun necə yaradıldığına, paylanıldığına və istehlak edildiyinə təsir etdi. Bu dəyişikliklər ənənəvi medianın prinsiplərindən xeyli fərqli prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərən dinamik və bir-biri ilə əlaqəli media mühitinə gətirib çıxardı.
• YouTube, bloqlar və sosial media kimi platformalar insanlara ənənəvi mediadan kənarlaşaraq məzmun yaradıcısı olmaq imkanı verib.
• Ənənəvi media fiziki yayıma (qəzetlər, jurnallar) və planlaşdırılmış proqramlara (radio, TV) əsaslanırdı. Rəqəmsal platformalar tələb olunan məzmunu, və ani yeniləmələri, aktual məsələləri təqdim etdi.
• Netflix, Spotify və Hulu kimi şirkətlər istənilən vaxt və hər yerdə əlçatan olan məzmunun geniş toplusunu təmin edərək, əyləncəyə anlayışına yeni məzmun gətirdi.
• İzləyicilər artıq yayım cədvəllərindən asılı deyillər və məzmuna öz istədikləri vaxt daxil ola bilərlər. Bu dəyişiklik podkastların populyarlığında özünü göstərir.
• Rəqəmsallaşma medianı daha əlçatan edib, smartfonlar, planşetlər və smart televizorlar kimi müxtəlif cihazlarda istənilən məlumatlara daxil olmaq mümkündür.
• Alqoritmlər və məlumat analitikası fərdiləşdirilmiş məzmun tövsiyələrini təmin edir, media təcrübələrini fərdi seçimlərə uyğunlaşdırmaqla istifadəçi cəlbini artırır.
Media Sahəsində Transformasiya
– Onlayn xəbər portalları və ənənəvi qəzetlərin rəqəmsal nəşrləri tez-tez real vaxt yeniləmələri və interaktiv funksiyalar təklif edən əsas xəbər mənbələrinə çevrilib.
– Alternativ perspektivlər və araşdırma jurnalistikası təqdim edən bloqlar və müstəqil xəbər saytları da nüfuz qazanıb.
– Daha çox oxucu onlayn xəbərlərdən istifadə etdikcə çap tirajı azalıb. Bir çox nəşrlər veb məzmununa və sosial medianın mövcudluğuna diqqət yetirərək ilk rəqəmsal strategiyaları qəbul etdilər.
– Onlayn oxucu kütləsindən gəlir əldə etmək üçün ödəniş xidmətləri və abunə modelləri tətbiq edilib.
– Musiqi sənayesi fiziki satışdan (CD, vinil) rəqəmsal yükləmələrə və Spotify və Apple Music kimi tədbiqlərə keçdi.
– Film və televiziya sənayeləri yeni yayım modellərinə uyğunlaşdılar, yayın platformaları orijinal məzmun istehsal edir və ənənəvi studiya və yayımçılara meydan oxuyur.
Sosial media platformaları məzmunun təbliği və yayılması üçün güclü vasitə kimi xidmət edir. Şərhlər, paylaşımlar və canlı qarşılıqlı əlaqə vasitəsilə tamaşaçıların cəlb edilməsi uğurun əsas göstəricisinə çevrilib.
Rəqəmsallaşma yeni mediada dərin dəyişikliklərə və transformasiyaya səbəb olub, məzmunun yaradılması, paylanması və istehlakında inqilab edib. Rəqəmsallığa keçid ənənəvi media sənayelərini yenidən formalaşdırdı, yeni iqtisadi modellər təqdim etdi və sosial və mədəni dinamikalara əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi. Bu təsirləri tədqiq etməyə davam etdikcə aydın olur ki, medianın rəqəmsal transformasiyası davamlı bir prosesdir, yeni texnologiyalar və yeniliklər davamlı olaraq mənzərəni yenidən müəyyənləşdirir.
Rəqəmsallaşmanın Səbəb Olduğu Bəzi Problemlər
Rəqəmsallaşma çoxsaylı faydalar və dəyişikliklər gətirsə də, həll edilməli olan mühüm problemlər də təqdim edir. Bu problemlər məxfilik, təhlükəsizlik, iqtisadi bərabərsizliklər və sosial təsirlər də daxil olmaqla müxtəlif sahələri əhatə edir.
Məxfilik və Məlumat Təhlükəsizliyi
Rəqəmsal platformalar fərdiləşdirilmiş reklam və məzmun tövsiyələri daxil olmaqla müxtəlif məqsədlər üçün geniş istifadəçi məlumatlarını toplayır. Bu geniş məlumat toplanması istifadəçi məxfiliyi ilə bağlı narahatlıq doğurur. Həmçinin hökumətlər və korporasiyalar onlayn fəaliyyətlərə nəzarət etmək imkanına malikdirlər və bu, potensial müşahidə sui-istifadələrinə səbəb olur.
Rəqəmsal platformalara olan etibarın artması şəxsi və korporativ məlumatları kiberhücumlara və məlumatların pozulmasına qarşı daha həssas edib. Səs-küylü insidentlər əhəmiyyətli maliyyə və reputasiya ziyanı ilə nəticələnə bilər. Həssas məlumatın qorunması üçün mürəkkəb və möhkəm kibertəhlükəsizlik tədbirləri tələb olunur.
İnformasiyanın həddən artıq yüklənməsi və dezinformasiya
İnternetdə mövcud olan məlumatların böyük həcmi həddən artıq çox ola bilər, bu da istifadəçilərin etibarlı mənbələri etibarsız mənbələrdən ayırmasını çətinləşdirir. Həmçinin rəqəmsal platformalar sürətlə yalan məlumatlar yaya bilər ki, bu da geniş yayılmış dezinformasiya və saxta xəbər probleminə səbəb olur. Dezinformasiya cəmiyyətin qurumlara inamını sarsıtmaq, seçkilərə təsir etmək və ictimaiyyəti təhlükə altına almaq da daxil olmaqla ciddi nəticələrə səbəb ola bilər.
İqtisadi və Biznes Problemləri
Rəqəmsallaşma ənənəvi media və əyləncə sənayesini pozdu, iş yerlərinin itirilməsinə və çap mediası, CD mağazaları və s. müəssisələrin azalmasına səbəb oldu. Şirkətlər resurs tutumlu və riskli ola biləcək sürətlə dəyişən rəqəmsal mənzərədə qalmaq üçün davamlı olaraq yeniliklər etməli və uyğunlaşmalıdırlar. Ənənəvi reklam modelləri, tez-tez istifadəçi məlumatlarına və hədəf reklamlara əsaslanan rəqəmsal reklam tərəfindən imtina edilir. Bu dəyişiklik şirkətlərdən abunələr, ödənişlər və sponsorluqlar kimi yeni gəlir strategiyaları qəbul etməyi tələb edir[3].
Sosial və psixoloji təsirlər
Rəqəmsal media və sosial şəbəkələrdən geniş istifadə xüsusilə gənclər arasında narahatlıq, depressiya və tənhalıq kimi psixi sağlamlıq problemləri ilə əlaqələndirilir. Təcrübəli və ideallaşdırılmış şəxsiyyət kimi təqdim etmək təzyiqi özünə hörmət və şəxsiyyətə mənfi təsir göstərə bilər.
Tənzimləmə Problemləri
Hökumətlər və tənzimləyici orqanlar rəqəmsal innovasiyanın sürətli tempi ilə ayaqlaşmaqda çətinliklərlə üzləşirlər. Mövcud qaydalar məxfilik, təhlükəsizlik və məzmunun moderasiyası ilə bağlı yeni problemləri həll etmək qeyri-adekvat ola bilər. Rəqəmsal platformaların qlobal xarakterinə toxunmaq və ardıcıl və effektiv tənzimləməni təmin etmək üçün beynəlxalq əməkdaşlıq tələb olunur.
Rəqəmsallaşmanın yaratdığı problemlər çoxşaxəli və mürəkkəbdir, məxfiliyə, məxfiliyə, informasiya bütövlüyünə, iqtisadi sabitliyə və sosial rifaha təsir göstərir. Bu problemlərin həlli hökumətlərdən, sənaye liderlərindən, təhsil işçilərindən və vətəndaş cəmiyyətindən möhkəm siyasətlər hazırlamaq, rəqəmsal savadlılığı təşviq etmək və rəqəmsallaşmanın faydalarının cəmiyyətin bütün təbəqələri arasında ədalətli şəkildə bölüşdürülməsini təmin etmək üçün əlaqələndirilmiş səy tələb edir. Bu məsələləri birbaşa həll etməklə biz daha əhatəli, təhlükəsiz və etik rəqəmsal gələcək yarada bilərik. Texnologiya media landşaftını inkişaf etdirməyə və yenidən formalaşdırmağa davam etdikcə, rəqəmsallaşdırmanın faydalarının ədalətli şəkildə bölüşdürülməsini və etik standartlara riayət olunmasını təmin etmək üçün bu problemlərin proaktiv şəkildə həll edilməsi vacibdir.
Medianın rəqəmsallaşması məzmunu necə yaratdığımızı, yaydığımızı və istehlak etdiyimizi yenidən formalaşdıraraq, dərin transformasiya və innovasiyaların yeni dövrünü açdı. Bu rəqəmsal inqilab, istifadəçi tərəfindən yaradılan məzmunun yüksəlməsindən və tələb olunan mediaya keçiddən istifadəçi təcrübələrinin fərdiləşdirilməsinə və yeni iqtisadi modellərin yaranmasına qədər media və kommunikasiyanın müxtəlif istiqamətlərində əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb oldu.
Rəqəmsal jurnalistikanın təkamülünə, əyləncə təqdimatının yenidən ixtirasına və rəqəmsal yerli şirkətlərin yüksəlməsinə gətirib çıxaran ənənəvi media sənayelərini uyğunlaşmağa çağırdı. Bu dəyişikliklər süni intellekt, avtomatlaşdırma, virtual və genişlənmiş reallıq kimi texnologiyalar texnoloji irəliləyişlər hesabına baş verib.
Yeni medianın gələcəyi davamlı texnoloji irəliləyişlər və inkişaf edən istehlakçı davranışları ilə formalaşmağa davam edəcəkdir. Rəqəmsal texnologiyalar inkişaf etdikcə, media davamlı olaraq yeni tendensiyalar və imkanlara uyğunlaşaraq çevik və innovativ qalmalıdır. Davamlı rəqəmsal təcrübələr, inklüzivlik və etik standartlara sadiqlik bütün maraqlı tərəflərə fayda verən media mühitinin dəstəklənməsi üçün vacib olacaqdır.
Yekun olaraq, medianın rəqəmsallaşması məzmun yaratmaq və bir-birimizlə qarşılıqlı əlaqəmizi asanlaşdıran dinamik və transformasiya edici qüvvədir. Rəqəmsallaşma daim təkmilləşir və onun təsiri media və kommunikasiyanın gələcəyini formalaşdırmağa davam edəcək.
Dövlət xidmətlərinin rəqəmsallaşdırılmasının hüquqi infrastrukturunun məzmununu Prezidentin fərmanları, Nazirlər Kabinetinin qərarları, qəbul edilmiş elektron hökumət strategiya və proqramları təşkil edir. 2003-cü ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanın inkişafı naminə informasiya-kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya (2003-2012-ci illər) qəbul edilmişdir. Strategiyada qarşıya qoyulan vəzifələr sırasında informasiya cəmiyyətinin hüquqi infrastrukturunun yaradılması; Elektron Ticarət və Elektron Hökumətin yaradılması və inkişafı; informasiya dünyasına və bazar şərtlərinə uyğun kadrların hazırlanması; milli proqramlar vasitəsilə “rəqəmsal geriliyin” aradan qaldırılması və s var. Strategiyanın Elektron Hökumət hissəsində, mərkəzi və yerli hakimiyyət orqanlarında İKT-nin tətbiqi və inkişafı; kadrların rəqəmsal dövrə uyğunlaşdırılması; vətəndaşların və QHT-lərin sistemə daxil olmasının asanlaşdırılması; Seçim prosesində rəqəmsal texnologiyalardan istifadə kimi məqsədlər müəyyən edilmişdir. Azərbaycanda dövlət xidmətlərinin rəqəmsallaşmasının geniş spektrumda nəzərə alındığını göstərir və inqilabçı texnologiyaların və yeniliklərin dövlət təşkilatları və vətəndaşlar arasında əlaqələrin daha effektiv və güclü olması üçün necə inteqrasiya edildiyini vurğular. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2012-ci il 13 iyul tarixli 685 nömrəli fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi yaradılıb. ASAN Xidmətin yaranmasının bir neçə səbəbi olsa da, ən mühüm səbəblər şəffaflığın artırılması, korrupsiyaya qarşı mübarizə və elektron xidmətlərdən istifadəyə diqqətin yönəldilməsidir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 27 aprel 2021-ci ildə Rəqəmsal transformasiya sahəsində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi haqqında fərman imzalamışdır.
Son illərdə Azərbaycan Respublikasının qarşısında duran prioritet məsələlərdən biri iqtisadiyyatın və cəmiyyətin rəqəmsal transformasiyasıdır. Ölkədə rəqəmsallaşdırma, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları (İKT) sahəsində yeni infrastrukturların yaradılması, müasir texnologiyaların tətbiqi və onların müasirləşdirilməsi sahəsində mühüm işlər görülmüşdür.İqtisadiyyatın və dövlət idarəçiliyinin səmərəliliyini, informasiya təhlükəsizliyini və vətəndaşların həyat səviyyəsini artırmaq məqsədi ilə İKT infrastrukturunun əsasını təşkil edən geniş internet şəbəkəsi, “Böyük məlumat” (Big data) , “Ağıllı şəhər” (Smart City), “Hökumət buludu” (G-Cloud), və “Ağıllı kənd” kimi rəqəmsal layihələr həyata keçirilir. Azərbaycanın rəqəmsal mərkəzə çevrilməsi yolunda davamlı islahatlar həyata keçirilir.
Azərbaycan Respublikasında dövlət idarəçiliyində İKT-nin tətbiqi, dövlət orqanlarının fəaliyyətinin səmərəliliyinin və şəffaflığının artırılması, vətəndaşlara göstərilən xidmətlərin təkmilləşdirilməsi, daha da sadələşdirilməsi və müasir texnologiyalar vasitəsilə onlardan istifadə dövlət siyasətinin tərkib hissəsi olub, ardıcıl həyata keçirilməkdədir. Görülən işlər sayəsində milli əhəmiyyətli informasiya sistemləri və reyestrlər, kadastrlar yaradılmış, “Elektron hökumət” konsepsiyası həyata keçirilmiş, elektron xidmətlərin əhatə dairəsi genişləndirilmiş, bu fəaliyyətin təmin edilməsi üçün təhlükəsiz şəbəkə infrastrukturu qurulmuşdur. Hazırda dövlət qurumlarının informasiya sistemləri arasında informasiya mübadiləsinin təşkili, dövlət-vətəndaş əlaqələrinin müasir texnologiyalar vasitəsilə təkmilləşdirilməsi, dövlət xidmətlərinin elektronlaşdırılması, elektron xidmətlərin“bir pəncərə” prinsipi əsasında “Elektron hökumət” portalında cəmləşdirilməsi və portallarda təqdim edilməsi, dövlət qurumlarındakı açıq məlumatların əldə edilməsi,elektron sənəd dövriyyəsinin tətbiqi,xidmətlərə sərbəst çıxışın təmin olunması, məlumatların məxfiliyinin və informasiya təhlükəsizliyinin mühafizəsi günümüzün reallığıdır.
s.e.f.d. Murtəza Həsənov, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Siyasi İdarəetmə fakültəsinin dekanı
