Cəmiyyət 5.0 : İnsan Yönümlü Rəqəmsal Transformasiya və Azərbaycan
İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarında baş verən sürətli dəyişikliklərin və inkişafın təsiri ilə, xüsusilə iyirminci əsrin sonlarına doğru yeni anlayışlar meydana çıxdı. Sənaye inqilabları konsepsiyası dünya miqyasında sosial, iqtisadi və texnoloji mənzərələrdə dərin dəyişiklikləri sürətləndirərək iqtisadiyyatın trayektoriyasını formalaşdırmışdır. Süni intellekt (AI), robototexnika, əşyaların interneti (IoT), avtonom nəqliyyat vasitələri, 3D printerlər, nanotexnologiya, biotexnologiya, enerjinin saxlanması və kvant hesablamaları kimi inkişaf etməkdə olan texnoloji irəliləyişlər də sosial quruluşa təsir etdi və yeni bir dövr yaratdı və “Cəmiyyət 5.0” olaraq adlandırılan yeni bir cəmiyyət struktur formalaşdırdı. Texnologiyanın verdiyi üstünlüklər təkcə iş həyatında və ya təhsil həyatında təsirli deyil. Ev yaşamında texnologiyanın bir çox faydaları var. Son zamanlarda Sənaye 4.0-ın mövcudluğu və təsirləri müzakirə edilərkən, indi Sənaye 5.0 adlı bir konsepsiya ortaya çıxdı. 2017-ci ildən bəri super ağıllı cəmiyyət adlandırılan Sənaye 5.0, insansız texnologiyadır. 18-ci əsrin sonlarında mexanikləşmənin meydana çıxması ilə başlayan Sənaye İnqilabı aqrar cəmiyyətlərdən sənayeləşmiş ölkələrə əsas keçidi qeyd edərək, innovasiya və tərəqqinin zəncirvari reaksiyasını başlatdı. Bəşəriyyətin sivilizasiya həyatı mahiyyətcə sosial transformasiyanın yol xəritəsidir. Sözügedən yol xəritəsində unudulmamalıdır ki, insanlar yer üzündə oddan istifadə etməyi, eyni zamanda alət və maşın icad etməyi bacaran yeganə canlıdır. İnsanın bu əvəzsiz bacarığı və uğuru sivilizasiyamızın təməl daşlarıdır. Çünki yediklərinizi bişirmək, təbiətdəki bitkiləri, meyvələri və kənd təsərrüfatı məhsullarını emal etmək üçün alətlər və maşınlar icad etmək, müxtəlif qidalanma nümunələri insanların beyin inkişafına çox dəyərli töhfələr verib. İnsanın inkişaf edən beyni, yeni ixtiralar və yeni kəşflər bütün sivilizasiyanı dünyanı kökündən dəyişdirmək üçün davamlı hala gətirdi. Texnologiya, rabitə və avtomatlaşdırma sahəsində irəliləyişlərlə xarakterizə olunan sənaye inqilablarının sonrakı dalğaları ticarət və urbanizasiyadan tutmuş məşğulluq və mədəniyyətə qədər hər şeyə təsir edərək qlobal dinamikanı yenidən müəyyənləşdirməyə davam etdi. Sənaye 4.0 ilk dəfə Almaniyada keçirilən bir yarmarkada müzakirə edildikdən sonra o, əsasən iki əsas başlığa bölündü. Bu əsas mövzulardan biri daha az enerji sərf etmək, ucuz maşın quraşdırmaq və proqram təminatı və avadanlıqlardan istifadə zamanı yüksək təhlükəsizliyi təmin etməkdir. Digər əsas mövzu internetdən bütün avadanlıqlar üçün aktiv və faydalı istifadənin təmin edilməsidir. Bütün avadanlıq ağıllı proqram təminatı ilə birlikdə bir-biri ilə aktiv şəkildə əlaqə saxlamalıdır. Bu iki əsas mövzu sensorlar və prosessorlar vasitəsilə əlaqə qurur.
Sənaye 5.0 həm də Cəmiyyət 5.0 kimi tanınsa da, onu daha aydın şəkildə insanların istifadə olunmadığı pilotsuz texnologiya əsri adlandırmaq olar. Bu konsepsiya, Sənaye 4.0 kimi ilk dəfə Almaniyanın Hannover şəhərində keçirilən yarmarkada irəli sürülüb. Süni intellekt texnologiyaları və öz-özünə öyrənən avtonom robot sistemləri bu texnologiyanın əsas anlayışlarıdır. Bu texnologiyaya uyğunlaşmaq asan olmasa da, onun gətirdiyi faydalar müasir dünyada çox əlverişli vəziyyətlər yaradır.
Bu kontekstdə Azərbaycan dünya sənaye inqilabları çərçivəsində cəlbedici bir nümunə kimi ortaya çıxır. Avropa və Asiyanın qovşağında yerləşən, minillikləri əhatə edən zəngin tarixi inkişafla Azərbaycan dünyanı bürüyən sənayeləşmə dalğalarına cavab olaraq öz təkamülünü yaşamışdır. İlkin kənd təsərrüfatı köklərindən tutmuş enerji sektorunda, xüsusən də neft və qazda əsas oyunçu kimi meydana çıxmasına qədər Azərbaycanın sənaye səyahəti həm müasirləşmənin mürəkkəbliklərini idarə etmək üçün xas olan problemləri və imkanları əks etdirir.
Kənd təsərrüfatının ilkin mexanikləşdirilməsindən tutmuş enerji sektorunun modernləşdirilməsinə qədər Azərbaycan iqtisadi strukturunda, əmək dinamikasında və texnoloji imkanlarında əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Bundan əlavə, ölkənin strateji mövqeyi, zəngin təbii ehtiyatları və geosiyasi əhəmiyyəti onu sənaye inkişafı kontekstində beynəlxalq investisiyalar, ticarət və əməkdaşlıq üçün mərkəz kimi yerləşdirib.
Azərbaycanda sənaye inqilablarının rolunun tədqiqi həm də ölkənin iqtisadiyyatını şaxələndirmək, innovasiyaları təşviq etmək və davamlı inkişafı təmin etmək üçün davam edən səyləri haqqında dəyərli fikirlər verir. Rəqəmsallaşma, avtomatlaşdırma və bərpa olunan enerjiyə dair qlobal tendensiyalar gücləndikcə, Azərbaycan sənaye strategiyasını inkişaf edən beynəlxalq norma və standartlara uyğunlaşdırmaq üçün həm çətinliklərlə, həm də imkanlarla üzləşir. Bundan əlavə, sosial bərabərlik, ətraf mühitə nəzarət və geosiyasi sabitlik mülahizələri sənaye inqilabları və milli inkişaf gündəmlərinin kəsişməsində naviqasiyaya xas olan mürəkkəbliyi vurğulayır.
Sənaye İnqilabı nədir?
Texnoloji dəyişikliklərə tətbiq edilən “Sənaye İnqilabı” termini 1830-cu illərdə geniş yayılmışdı. Louis-Auguste Blanqui, 1837-ci ildə sənaye inqilabından danışdı. Fridrix Engels 1844-cü ildə “İngiltərədə fəhlə sinfinin vəziyyəti” əsərində “sənaye inqilabı, eyni zamanda bütün vətəndaş cəmiyyətini dəyişdirən inqilab” haqqında danışırdı .
Sənaye İnqilabı, böyük ölçüdə sənaye texnologiyalarında irəliləyişlər hesabına İngiltərə, ABŞ və Qərbi Avropada XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində (təxminən 1760-1840-cı illər) baş vermiş insan həyat şəraitinin transformasiyası idi. Sənaye İnqilabı texnologiyada, cəmiyyətdə, tibbdə, iqtisadiyyatda, təhsildə və mədəniyyətdə baş verən dəyişikliklərin kompleks qarşılıqlı təsiri ilə səciyyələnirdi ki, bu zaman çoxsaylı texnoloji yeniliklər insan əməyini mexaniki işlərlə əvəz edir, ağac kimi yaşıl mənbələri kömür və dəmir kimi mineral mənbələrlə əvəz edir, sərbəst buraxılır. Mexaniki güc sabit axar su mənbəyinə bağlandı və aqrar cəmiyyətə kapitalist təcrübələrinin, metodlarının və prinsiplərinin yeridilməsini dəstəklədi .
Sənaye İnqilabı bəşər tarixində əkinçiliyin ixtirası və ya ilk şəhər dövlətlərinin yüksəlişi ilə müqayisə edilə bilən böyük bir dönüş nöqtəsini qeyd etdi – gündəlik həyatın və insan cəmiyyətinin demək olar ki, hər bir aspekti nəhayət müəyyən şəkildə dəyişdi. Mürəkkəb sistemlərdəki dəyişikliyin əksər nümunələrində olduğu kimi, “Sənaye İnqilabı” ilə istinad edilən transformasiya, həqiqətən də, texnoloji irəliləyişlərin yalnız ən bariz nümunəsi olan bir çox səbəblərdən qaynaqlanan bütöv bir sistem təsiri idi.Dünya Sənaye İnqilabları dünyanın müxtəlif bölgələrində baş verən mühüm texnoloji tərəqqi və iqtisadi transformasiya dövrlərinə aiddir. Ən genişmiqyaslı sənaye inqilablarına aşağıdakılar daxildir:
Sənaye İnqilablarının Tarixi Konteksti
• Birinci Sənaye İnqilabı: mənşəyi və təsiri
Mexanikləşdirmə və buxar gücündən istifadə ilə müjdələnən Birinci Sənaye İnqilabı 18-ci əsrin sonu və 19-cu əsrin əvvəllərində bütün Avropa və Şimali Amerikanı bürüdü. Bu dövrdə fabriklərin yüksəlişi, kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və əmək dinamikasında köklü dəyişikliklər baş verdi. Şərqlə Qərbin qovşağında yerləşən Azərbaycan bu inqilabın bütün gücünü yaşamasa da, onun dalğalı təsiri qlobal miqyasda hiss olundu, ticarət modellərinə və geosiyasi dinamikaya təsir etdi.
• İkinci Sənaye İnqilabı: texnoloji inkişaf
Birinci dalğanın qoyduğu təməllər üzərində qurulan İkinci Sənaye İnqilabı elektrik enerjisi, polad istehsalı və rabitə sahələrində irəliləyişlərlə səciyyələnir. Konveyer xətti və teleqraf kimi yeniliklər istehsal və nəqliyyatda inqilab etdi, iqtisadiyyatları kütləvi istehsal və istehlakın yeni dövrünə apardı. Azərbaycanın bu inqilabda bilavasitə iştirakı məhdud olsa da, neft və minerallar üçün qlobal bazarların genişlənməsi regionda gələcək sənaye inkişafı üçün zəmin yaratdı.
• Üçüncü Sənaye İnqilabı: rəqəmsal texnologiyanın yaranması
Tez-tez Rəqəmsal İnqilab adlandırılan Üçüncü Sənaye İnqilabı hesablama texnologiyası, telekommunikasiya və internetin yaxınlaşmasını gördü. 20-ci əsrin ikinci yarısında başlayan bu dövr məlumatın işlənməsi, paylaşılması və istifadə edilməsi üsullarında paradiqma dəyişikliyini qeyd etdi. Bu dövrdə Azərbaycan hələ Sovet hakimiyyətinin nəticələrini araşdırarkən, rəqəmsal texnologiyanın yaranması ölkənin sənaye landşaftında gələcək irəliləyişlər üçün zəmin yaratdı.
• Dördüncü Sənaye İnqilabı: kiber-fiziki sistemlərin inteqrasiyası
Bu gün biz rəqəmsal, bioloji və fiziki texnologiyaların birləşməsi ilə xarakterizə olunan Dördüncü Sənaye İnqilabının ortasındayıq. Süni intellekt və robototexnikadan tutmuş 3D çapa və bərpa olunan enerjiyə qədər bu dövr bütün dünya ölkələri üçün görünməmiş imkanlar və problemlər təqdim edir. Azərbaycan özünü innovasiya və texnologiya üçün regional mərkəz kimi göstərməyə çalışarkən, Dördüncü Sənaye İnqilabının dinamikası onun sənaye strategiyasını və iqtisadi prioritetlərini formalaşdırır .
Sənaye İnqilabları və Azərbaycan
Şərqi Avropa və Qərbi Asiyanın qovşağında yerləşən Azərbaycan xüsusilə 20-21-ci əsrlərdə mühüm iqtisadi inkişaf və sənayeləşmə yolu keçmişdir. O, dünyanın heç bir sənaye inqilabına birbaşa rəhbərlik etməsə də, onlardan təsirlənmiş və qlobal iqtisadi tendensiyalarda və dəyişikliklərdə iştirak etmişdir.
Sovet dövründə Azərbaycan Sovet İttifaqının sənaye kompleksinin tərkib hissəsi idi, iqtisadiyyatı daha çox neft və qaz hasilatına yönəldilmişdir. Ölkənin zəngin neft ehtiyatları Sovet İttifaqının sənayeləşmə səylərində həlledici amil idi, neft emalı zavodlarının, neft-kimya zavodlarının və digər əlaqəli sənaye sahələrinin inkişafına töhfə verdi.
Sovet İttifaqının dağılmasından sonra 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan iqtisadi problemlərlə yanaşı, modernləşmə və şaxələndirmə imkanları ilə də üzləşdi. Ölkənin neft-qaz sektoru xarici investisiyaları və texnoloji təcrübələri cəlb etməklə onun iqtisadiyyatında mühüm rol oynamağa davam edirdi.
Son illərdə Azərbaycan kənd təsərrüfatı, turizm, istehsal və texnologiya kimi sektorlara diqqət yetirərək, iqtisadiyyatını neft və qazdan kənarda şaxələndirmək üçün səylər göstərir. Hökumət Azərbaycanı texnologiya və innovasiya üçün regional mərkəz kimi yerləşdirmək məqsədi ilə innovasiya və sahibkarlığın stimullaşdırılması üçün müxtəlif təşəbbüslər həyata keçirmişdir.
Azərbaycan dünya sənaye inqilablarının önündə olmasa da, onun iqtisadiyyatı qlobal sənaye meyllərinin təsirinə məruz qalmış və xüsusilə enerji sektorunda əhəmiyyətli transformasiyaya məruz qalmışdır. İrəliləyərək ölkə davam edən rəqəmsal inqilabın və qlobal iqtisadi dəyişikliklərin təqdim etdiyi çağırışlara və imkanlara uyğunlaşmağa davam edir.
Azərbaycanın sənayeləşməsini və onun dünya sənaye inqilabları ilə əlaqəsini daha dərindən araşdırmaq üçün daha ətraflı tarixi icmala nəzər yetirək.
Azərbaycanda sənaye inkişafı: tarixi icmal
Sənayeləşmədən əvvəlki dövr: Ənənəvi iqtisadiyyat və aqrar cəmiyyət
Sənayeləşmə başlamazdan əvvəl Azərbaycanın iqtisadiyyatı ilk növbədə aqrar idi, kənd təsərrüfatı cəmiyyətin əsasını təşkil edirdi. Bölgənin münbit torpaqları pambıq, üzüm, taxıl kimi məhsulların becərilməsinə, yerli icmaların və ticarət şəbəkələrinin dəstəklənməsinə kömək edirdi. Bununla belə, məhdud texnoloji yeniliklər və ənənəvi əkinçilik üsullarına arxalanma ölkənin iqtisadi potensialını məhdudlaşdırırdı.
Erkən Sənayeləşmə səyləri: Rusiya İmperiyası və Sovet İttifaqının təsiri
20-ci əsrin başlanğıcı qismən Rusiya İmperiyasının, daha sonra isə Sovet İttifaqının təsiri ilə Azərbaycanın sənaye mənzərəsinə əhəmiyyətli dəyişikliklər gətirdi. 19-cu əsrin sonlarında Bakıda nəhəng neft ehtiyatlarının kəşfi Azərbaycanı qlobal enerji bazarında ön sıralara çıxardı, sürətli sənayeləşmə və urbanizasiyaya təkan verdi. Sovet hakimiyyəti dövründə sənaye infrastrukturu daha da inkişaf etdirildi, ağır sənaye və hərbi istehsala diqqət yetirildi. Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda sənayenin inkişafı sürətlənmiş, neft və ağır sənayeyə diqqət yetirilmişdir. Sovet hökuməti neftin kəşfiyyatına, qazılmasına və emalına böyük sərmayələr yatıraraq Azərbaycanı SSRİ-nin əsas neft hasil edən rayonlarından birinə çevirdi. Bakı sovet iqtisadiyyatına əhəmiyyətli töhfə verən neft hasilatı, emalı və neft-kimya mərkəzinə çevrildi.
Postsovet keçidi: sənayenin yenidən qurulması üçün çağırışlar və imkanlar
1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycan mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyatdan bazar yönümlü sistemə keçid səyahətinə çıxdı. Ölkə özəlləşdirmə, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması və neft və qazdan asılılığın şaxələndirilməsi zərurəti kimi məsələlərlə mübarizə apardığı üçün bu çevriliş dövrü sənayenin yenidən qurulması üçün həm çətinliklər, həm də imkanlar gətirdi. Mərkəzləşdirilmiş planlaşdırmanın iflası və Moskvadan subsidiyaların itirilməsi sənaye istehsalının azalmasına səbəb oldu. Bununla belə, Azərbaycanın neft-qaz sektoru onun iqtisadiyyatı üçün həlledici əhəmiyyətə malik olaraq qalır, xarici investisiyaları cəlb edir və iqtisadi artıma təkan verirdi.
Müasir Sənaye Landşaftı: enerji sektoru, istehsal və texnologiyaya diqqət
Müasir dövrdə Azərbaycanın sənaye landşaftı enerji sənayesinə əhəmiyyətli diqqət yetirməklə müxtəlif sektorları əks etdirir. Ölkənin Avropa və Asiyanın kəsişməsində strateji yerləşməsi və zəngin təbii ehtiyatları onu qlobal enerji bazarında əsas oyunçu kimi yerləşdirib. Bundan əlavə, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi və davamlı inkişafı təşviq etmək üçün daha geniş strategiyanın bir hissəsi kimi istehsal, texnologiya və turizm kimi digər sektorların inkişafı üçün səylər davam etdirilir.
Sənaye İnqilablarının Azərbaycana təsiri
1. İqtisadi Transformasiya: kənd təsərrüfatından sənaye və xidmətlərə keçid
Sənaye inqilablarının dalğaları Azərbaycan iqtisadiyyatına böyük təsir göstərmiş, aqrar sektordan sənaye və xidmət yönümlü sektorlara keçidi sürətləndirmişdir. 19-cu əsrin sonlarında neftin kəşfi Azərbaycanı dünyanın aparıcı neft istehsalçılarından birinə çevirdi, iqtisadi artıma və infrastrukturun inkişafına təkan verdi. Bununla belə, neft gəlirlərindən həddən artıq asılılıq davamlı iqtisadi strategiyaların zəruriliyini vurğulayaraq diversifikasiya səyləri üçün də problemlər yaratmışdır.
2. Texnoloji Tərəqqilər: Müasir istehsal metodlarının və rəqəmsal texnologiyaların qəbulu
Hər bir sənaye inqilabı özü ilə bir texnoloji yenilik dalğası gətirdi, Azərbaycanın sənaye mənzərəsini formalaşdırdı və müxtəlif sektorlar üzrə məhsuldarlığı artırdı. Neft hasilatının mexanikləşdirilməsindən tutmuş rəqəmsal istehsal texnikalarının tətbiqinə qədər texnologiyadakı irəliləyişlər səmərəliliyin və rəqabət qabiliyyətinin artırılmasında mühüm rol oynamışdır. Bundan əlavə, AI, IoT və “blockchain” kimi rəqəmsal texnologiyaların inteqrasiyası Azərbaycanın sənaye sektorlarında innovasiyalar və inkişaf üçün yeni imkanlar təqdim edir .
3. Sosial Dəyişikliklər: urbanizasiya, miqrasiya və işçi qüvvəsinin dinamikası
Sənaye inqilabları təkcə Azərbaycanın iqtisadi mənzərəsini deyil, həm də sosial strukturunu dəyişdirmişdir. Sürətli urbanizasiya və sənayeləşmə kənd əhalisinin iş imkanları axtarışında şəhər mərkəzlərinə miqrasiya etməsi ilə əhəmiyyətli demoqrafik dəyişikliklərə səbəb oldu. Bu işçi axını Bakı və Sumqayıt kimi sənaye mərkəzlərinin böyüməsinə təkan verməklə yanaşı, infrastruktur, mənzil və sosial rifahla bağlı problemlər yaradır.
4. Ekoloji Mülahizələr: Sənayeləşmə və Davamlı İnkişafın çətinlikləri
Sənayeləşmə Azərbaycana iqtisadi tərəqqi gətirməklə yanaşı, xüsusilə enerji sektorunda ekoloji problemlər yaratmışdır. Neft və qazın hasilatı və emalı ölkənin təbii sərvətlərini və biomüxtəlifliyini təhdid edən çirklənməyə, yaşayış mühitinin məhvinə və ekoloji deqradasiyaya səbəb olmuşdur. Azərbaycan iqtisadi inkişafı ekoloji dayanıqlılıqla tarazlaşdırmağa çalışarkən, bərpa olunan enerjiyə sərmayə qoymaq, enerji səmərəliliyini təşviq etmək və sənaye fəaliyyətlərinin ətraf mühitə təsirlərini azaltmaq üçün səylər davam etdirilir.
Sənaye inqilablarının Azərbaycana təsirini araşdırdıqca məlum olur ki, bu transformasiyalar iqtisadi artım və texnoloji tərəqqi gətirsə də, həm də sosial, ekoloji və iqtisadi dayanıqlılıqla bağlı mürəkkəb problemlər ortaya qoyub.
Azərbaycanın qlobal sənaye meyllərinə reaksiyası
• Hökumət Siyasəti və Təşəbbüsləri: Sənayenin Modernləşdirilməsi və Diversifikasiyası üzrə Strategiyalar
Qlobal sənaye tendensiyalarına uyğunlaşmağın zəruriliyini dərk edən Azərbaycan hökuməti sənayenin modernləşdirilməsi və şaxələndirilməsinin təşviqinə yönəlmiş müxtəlif siyasət və təşəbbüslər həyata keçirmişdir. Bu səylərə investisiya təşviqləri, vergi güzəştləri və innovasiyaları təşviq etmək və xarici investisiyaları cəlb etmək üçün subsidiyalar daxildir. Bundan əlavə, “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” və “Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” kimi strateji planlarda ölkənin müxtəlif sektorları və regionları üzrə sənayenin inkişafı üçün konkret məqsəd və hədəflər öz əksini tapıb.
• Beynəlxalq Əməkdaşlıq: Texnologiya Transferi və İnvestisiya üçün Tərəfdaşlıqlar
Azərbaycan sənayenin inkişafı üçün təcrübədən, texnologiyadan və investisiyalardan istifadə etmək məqsədilə beynəlxalq əməkdaşlıqda fəal iştirak edir. Türkiyə, Çin və Avropa İttifaqı kimi ölkələrlə tərəfdaşlıq texnologiya transferini, bilik mübadiləsini və müxtəlif sektorlarda birgə müəssisələri asanlaşdırıb. Bundan başqa, Avrasiya İqtisadi İttifaqı və Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi regional təşkilatlarda iştirak qonşu ölkələrlə ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq üçün yeni imkanlar açıb.
• İnnovasiya Ekosistemi: Tədqiqat, İnkişaf və Sahibkarlığa Dəstək
İnnovasiyaları və sahibkarlığı inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan tədqiqat, inkişaf və texnologiyanın kommersiyalaşdırılmasını dəstəkləyən canlı ekosistemin qurulmasına sərmayə qoyub. Azərbaycan İnnovasiya Mərkəzi, Yüksək Texnologiyalar Parkı və Texnoloji İnkişaf üzrə Milli Agentlik kimi təşəbbüslər İKT, biotexnologiya və bərpa olunan enerji kimi əsas sənaye sahələrində startaplar və KOM-lar üçün maliyyə, mentorluq və infrastruktur təmin edir. Bundan əlavə, universitetlər və elmi-tədqiqat institutları ilə əməkdaşlıq, bilik və təcrübənin özəl sektora ötürülməsini asanlaşdırmaqla akademiya və sənaye arasında uçurumu aradan qaldırmaq məqsədi daşıyır.
• Çağırışlar və İmkanlar: Sosial və Ətraf Mühit Narahatlığı ilə İqtisadi İnkişafın Balanslaşdırılması
Azərbaycan qlobal sənaye tendensiyalarının təqdim etdiyi imkanlardan istifadə etməyə çalışarkən, həm də sosial inklüzivlik, ekoloji davamlılıq və geosiyasi sabitliklə bağlı problemlərlə üzləşir. Gəlir bərabərsizliyi, regional qeyri-bərabərlik və işsizlik sənayeləşmənin faydalarının cəmiyyət arasında ədalətli şəkildə bölüşdürülməsini təmin etmək üçün məqsədyönlü müdaxilələr tələb edən davamlı problemlər olaraq qalır. Bundan əlavə, aşağı karbonlu iqtisadiyyata keçid və sənayedə davamlı təcrübələrin qəbulu hökumət, sənaye və vətəndaş cəmiyyətinin birgə səyləri ilə həll edilməli olan texniki, maliyyə və tənzimləyici problemlər yaradır.
Azərbaycanda da ən yüksək səviyyədə Dördüncü Sənaye İnqilabı mövzusu gündəmə gəlir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev fevralın 3-də “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın icrasının birinci ilinin yekunlarına həsr olunmuş konfransdakı çıxışında bildirir: “Dördüncü Sənaye İnqilabında Azərbaycan lider olmalıdır. Necə ki, Davos Forumu bizi lider kimi görür, biz də lider olmalıyıq. Ona görə ki, bu, gələcək inkişafımız deməkdir”.
Nəticə olaraq, Azərbaycanın qlobal sənaye meyllərinə reaksiyası siyasət islahatlarını, beynəlxalq əməkdaşlıqları, innovasiyaları və davamlı inkişafı əhatə edən çoxşaxəli yanaşmanı əks etdirir. Sənaye inqilablarının təqdim etdiyi imkanlardan istifadə etməklə, eyni zamanda əlaqəli çağırışları həll etməklə, Azərbaycan özünü XXI əsrin qlobal mənzərəsində dinamik və dayanıqlı iqtisadiyyat kimi göstərməyə çalışır.
Gələcəyə nəzər salsaq, Azərbaycan özünün sənaye inkişafı səyahətində kritik bir mərhələdə dayanır, yaranan imkanlardan yararlanmağa və aktual problemləri həll etməyə hazırdır. Gələcək sənaye inkişafı üçün əsas yollara neft və qazdan kənar iqtisadiyyatın davamlı şaxələndirilməsi, insan kapitalına və bacarıqların inkişafına sərmayə qoyuluşu, innovasiya və sahibkarlığın təşviqi daxildir. Rəqəmsallaşma, yaşıl texnologiyalar və davamlı təcrübələrin tətbiqi sürətlə inkişaf edən qlobal mənzərədə uzunmüddətli rəqabətqabiliyyətliliyi və dayanıqlığı təmin etmək üçün vacib olacaq.
Dördüncü Sənaye İnqilabı Azərbaycan üçün ənənəvi inkişaf yollarını sıçrayış etmək, innovasiya və texnologiyanın ön sıralarına sıçrayış etmək üçün görünməmiş imkanlar təqdim edir. Azərbaycan süni intellekt, blokçeyn və əşyaların interneti kimi inkişaf etməkdə olan texnologiyaların gücündən istifadə etməklə məhsuldarlığı artıra, resurslardan istifadəni optimallaşdıra və müxtəlif sektorlar üzrə iqtisadi artıma təkan verə bilər. Bundan əlavə, bərpa olunan enerjiyə, ağıllı infrastruktura və rəqəmsal əlaqəyə investisiyalar Azərbaycanı davamlı inkişaf və yaşıl texnologiya innovasiyalarında lider kimi yerləşdirə bilər.
Sənaye inqilabları dövründə öz potensialını tam reallaşdırmaq üçün Azərbaycan inklüziv və davamlı sənayeləşməni təşviq edən siyasət və təşəbbüslərə üstünlük verməlidir. Buraya sosial inklüzivliyin və iqtisadi imkanlara bərabər çıxışın təşviqi, işçi qüvvəsinin bacarıqlarını və uyğunlaşma qabiliyyətini artırmaq üçün təhsilə və peşə hazırlığına sərmayə yatırmaq, sənaye fəaliyyətlərinin mənfi təsirlərini azaltmaq üçün ətraf mühitə dair qaydaların və icra mexanizmlərinin gücləndirilməsi daxildir. Bundan əlavə, innovasiya, əməkdaşlıq və sahibkarlıq mədəniyyətinin təşviqi qlobal çağırışlar qarşısında davamlı təkmilləşdirmə və dayanıqlılığa təkan vermək üçün vacib olacaqdır.
Yekun olaraq, dünya sənaye inqilablarının tədqiqi Azərbaycanın keçmişi, bu günü və gələcək sənaye inkişafı trayektoriyası haqqında dəyərli fikirlər təklif edir. Tarixi presedentləri, qlobal tendensiyaları və yerli reallıqları tədqiq etməklə biz Azərbaycanın sənaye mənzərəsini formalaşdıran dinamikanı və qarşıda duran imkanları və çağırışları daha dərindən dərk edirik.
Azərbaycanda sənaye inqilabları konsepsiyası siyasəti ugurla həyata keçirilir.
6 yanvar 2021-ci il ( № 1245) tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinin tabeliyində “Dorduncu Sənaye İnqilabının Təhlili və Koordinasiya Mərkəzi” publik huquqi şəxsi yaradılmışdır. Dördüncü Sənaye İnqilabının Təhlili və Koordinasiya Mərkəzi Azərbaycan Respublikası ilə Dördüncü Sənaye İnqilabı sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığı və bu sahədə əlaqələndirməni, habelə rəqəmsal iqtisadiyyat üzrə çağırışların, təşəbbüslərin, strategiyaların və layihələrin təhlilini və koordinasiyasını həyata keçirən publik hüquqi şəxsdir.
Sənaye 5.0 Peşələri və Tətbiq Sahələri Gündən-günə inkişaf edən texnologiya cəmiyyətin həyat keyfiyyətini yüksəltməyi hədəfləsə də, hər gün görülən adi işlərin yerinə yetirilməsini də asanlaşdırır. Sənaye 5.0 ilə yeni biznes sahələri və peşələr yaranıb. Fabriklər və s. Bunu daha ağıllı etmək üçün sənaye kompüter mühəndisliyi, robot kodlaşdırma və süni intellekt mühəndisliyi kimi peşələri misal göstərmək olar. Əsasən sənayedə, o cümlədən təhsildə, hücum və müdafiə sənayesində və qidada istifadə sahələri Sənaye 5.0-ın peşəkar sahələrini genişləndirir və inkişaf etdirir. Cəmiyyət 5.0 məqsədlərinə çatmaq üçün mütləq surətdə hərəkətə keçmək lazımdır və bütün müvafiq maraqlı tərəflər həm dövlət, həm də özəl sektorlar tərəfindən mümkün qədər dəstəklənməlidir eyni zamanda səy göstərilməlidir. Gələcəkdə bu transformasiyanı əldən vermiş ölkələrlə bu transformasiyanı idarə edə bilən ölkələr arasında fərq çox böyük olacaq və bütün dünyanın ünsiyyətini və fəaliyyətinə təsir edəcək. Azərbaycan həm gənc, həm də yaxşı təchiz olunmuş əhalisinin sayına görə, həm də bu mövzuya yönəldilə bilən resursların müxtəlifliyinə görə əlverişli mövqedədir. Bu üstünlüyü gerçəyə çevirmək bizim əlimizdədir və bunun üçün edilə biləcək ən əsas iş sürəti azaltmadan məsələyə doğru çalışmaq və səy göstərməkdir.
S.e.f.d. dosent Murtəza Həsənov
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Siyasi İdarəetmə Fakültəsinin Dekanı
