SÜNİ İNTELLEKT TEXNOLOGİYALARININ İNKİŞAFI
Müasir dünyada ən çox müzakirə edilən texnoloji yeniliklərdən biri olan süni intellekt həyatın hər sahəsində effektivliyini hər gün artırır. Dünyada sosial dəyişiklik və transformasiya qaçılmaz və sürətlə davam edir. Dünyada sosial və texnoloji dəyişikliklər yüksək templə davam edir. Texnoloji inkişafın, xüsusən də süni intellektin işığında “Sənaye 3.0” cəmiyyətləri “Sənaye 4.0” cəmiyyətlərinə doğru inkişaf edir. Sənaye 5.0 artıq bir çox ölkələrdə və akademik icmalarda müzakirə olunmağa başlayıb. Sənaye inqilabları ictimai quruluşdakı dəyişikliklərə böyük təsir göstərir. Demək olar ki, hər bir yeni sənaye inqilabı ilə dövrə xas cəmiyyət strukturlar meydana çıxartmışdır. Hər gün yeni texnologiyalar ortaya çıxır və məlum texnologiyalarda əhəmiyyətli inkişaflar baş verməktədir. Bəşəriyyət amansızcasına insansız sistemlərin geniş istifadə olunduğu bir dünyaya doğru sürüklənir. Araşdırmalar və statistikalar süni intellektin sosial həyata təsirinin durmadan artdığını və sosial həyata müxtəlif formalarda təsir etdiyini ortaya qoyur. Süni intellekt termini ilk dəfə ədəbiyyata 1956-cı ildə Dartmutda altı müxtəlif elm sahəsindən yeddi alimi bir araya gətirən konfransdan sonra daxil edilmişdir. “The Dartmouth Summer Research Project on Artificial Intelligence” adlı tədqiqat hesabatında istifadə edilmişdir. Süni intellekt insanlara daha əvvəl heç açılmamış bir yol açır və bu yolda insanları indiyə qədər istehsal etdikləri və əlaqələndirdikləri bütün texnoloji şeylərdən fərqli bir fenomenlə qarşı-qarşıya qoyur. İnsan təfəkkürü və öyrənmə qabiliyyətləri əsasında modelləşdirilmiş süni intellektlə insanlar sosial qarşılıqlı əlaqənin yeni forması ilə üzləşirlər. Aydındır ki, bu vəziyyət sosiallığı və onu yaradan bir çox iqtisadi, əxlaqi və hüquqi kontekstləri yenidən düşünməyi tələb etməkdədir. Süni intellekt zəhmət tələb edən işlərin robotlara ötürülməsində və insansız fabriklərin həyata keçirilməsində ən mühüm hərəkətverici qüvvə, pilotsuz nəqliyyat vasitələrinin geniş istifadəsində ən mühüm hərəkətverici qüvvə, fərdlərə işlərini yerinə yetirərkən şəxsi köməkçi kimi xidmət etmək imkanı, ağıllı şəhər tətbiqləri ilə həyatın asanlaşdırılması, əhəmiyyətli yeni texnologiyaların ortaya çıxması, sosial media tətbiqlərində və sosial rəhbərlikdə istifadə edilə bilər.
“Süni intellektin” faydaları nələrdir?
Süni intellekt insanın edə biləcəyi bəzi işləri daha çox məlumatla daha tez yerinə yetirməyə imkan verməklə həyatımızı asanlaşdırır. Bu səbəblə süni zəka; Səs köməkçiləri, dil tərcümələri, tövsiyə sistemləri, naviqasiya, sosial təminat, səhiyyə xidmətləri, e-ticarət və köməkçi robot tətbiqləri ilə gündəlik həyatımızda mövcuddur. Süni intellekt həmçinin kibertəhlükəsizlik və müdafiə sənayesi kimi sektora məxsus strateji tədqiqatlarda istifadə olunur.
Süni intellekt kompüter və ya kompüter tərəfindən idarə olunan robotun adətən ağıllı varlıqlarla əlaqəli vəzifələri yerinə yetirmək qabiliyyətidir. Termin tez-tez düşünmə, məna kəşf etmək, ümumiləşdirmə və ya keçmiş təcrübələrdən öyrənmək kimi insana xas intellektual proseslərlə təchiz edilmiş sistemləri təsvir etmək üçün istifadə olunur.
Süni intellektin təlimi zamanı tələb olunan ən mühüm element “məlumatlar”dır. Məlumatların ölçüsü, həcmi və müxtəlifliyi artdıqca, süni intellektin öyrənmə qabiliyyətinin də artması gözlənilir. Bu gün istehsal olunan məlumatların həcminin sürətlə artması və “Böyük Məlumat” emal imkanlarının inkişafı ilə bir çox sahədə süni intellekt həlləri meydana çıxır.
Rəqəmsal dünyanın biznes modellərini təkmilləşdirə biləcəyini və bizneslərin radikal kəşflərə açıq olmalı və yeni və davamlı gəlir mənbələri tapmaq üçün gündəlik düşüncə və davranışlardan uzaqlaşmağa hazır olduqlarını yaxşı başa düşmək lazımdır. Bu, şübhəsiz ki, müəyyən risklər gətirəcəyi üçün proseslər yenidən müəyyən edilməli və riski aradan qaldırmaq üçün xüsusi dizaynlar hazırlanmalıdır. Sağlam innovasiya və rəqabət strategiyası müəyyən edilməli və bu elementlər fasilə olaraq təşviq edilməlidir. Hazırlanmış strategiya çox diqqətlə həyata keçirilməlidir. Texnoloji inkişaflara, xüsusən də süni intellektə biganə qalmamalı, sistem daxilində bütün əməliyyatların ağıllı olması üçün səy göstərilməlidir. Süni intellekt cəmiyyətlərə və qurumlara rəqabət üstünlüyü vermək gücünə malikdir. Üstəlik, bu texnologiya ilə rifah səviyyəsini ən yüksək səviyyədə saxlamaq və həyat rahatlığını artırmaq olar. Bəs, Süni İntellektin istifadəsi və yayılması insanlara necə təsir edəcək? Əslində, təkrarlanan, hesablama baxımından intensiv və zəhmət tələb edən vəzifələr üçün Süni İntellektdən istifadə etməklə insanların daha yaradıcı və strateji qərarlar üzərində cəmləşə biləcəkləri işlərə təyin ediləcəyini söyləmək olar. Bu, daha effektiv və məhsuldar iş mühiti yaratmağa imkan verəcək və buna görə də iş yerində yaradıcı düşüncə və innovasiya üçün daha çox vaxt ayrıla bilər. Əhəmiyyətli olan bu iki növ zəkanın bir-biri ilə rəqabət aparmaması, əksinə inteqrasiya oluna bilməsidir. İnsanlar və Süni İntellekt texnologiyaları birlikdə işlədikdə və inteqrasiya etdikdə daha effektiv nəticələr əldə etmək olar. Bütün dünya ölkələri süni intellekt və əlaqəli məsələlərlə bağlı öz milli siyasət və strategiyalarını yaradırlar. Bundan əlavə, qanunvericilik mexanizmləri vasitəsilə qanunvericiliyə uyğun olaraq tənzimləmələri həyata keçirirlər. Bu siyasətlər ölkələr tərəfindən hazırlanmış strategiyalara uyğun olaraq yenilənir və monitorinq edilir. Son zamanlar dünya miqyasında süni intellekt sistemlərinin müxtəlif sahələrdə tətbiqi fiziki və hüquqi şəxslərə sosial-iqtisadi üstünlüklər qazandırmışdır. Buna görə də bir çox dövlətlər süni intellekt sahəsi üzrə ayrıca strategiyalar qəbul etmişlər və onların icrası həyata keçirilməkdədir. Son iyirmi iki il Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə dinamik və hərtərəfli inkişaf dövrü kimi daxil olmuşdur. Ölkə həyatının bütün sahələrində böyük uğurlar, misilsiz və qürurverici qələbələr əldə edilmişdir. Azərbaycanın zəngin iqtisadi, siyasi və hərbi potensialı yaradılmışdır. Bu titanik zəhmətin sayəsində ərazi bütövlüyümüz və suverenliyimiz tam, qəti və əbədi təmin edilmişdir. Tarixi ədalət bərpa edilmiş, erməni separatizminə ölümcül zərbə endirilmişdir. Bütün bu tarixi nailiyyətlərin təməlində Ulu Öndər Heydər Əliyevin başladığı və möhtərəm Prezident İlham Əliyevin inamla davam etdirdiyi uzaqgörən daxili və xarici siyasət kursu dayanır.
“Azərbaycan Respublikasının 2025–2028-ci illər üçün süni intellekt Strategiyası”nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Bakı şəhəri, 19 mart 2025-ci il № 53 sərəncam imzalayıb.
Sərəncamda deyilir:
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 3-cü və 32-ci bəndlərini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikasında süni intellektin inkişafını sürətləndirmək, bu sahədə tədqiqatların aparılmasını təşviq etmək, süni intellekt üzrə informasiya texnologiyalarının və onların idarə edilməsi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsini, infrastrukturunun əlçatanlığını təmin etmək, habelə ixtisaslı kadr potensialını gücləndirmək məqsədilə qərara alıram:
- “Azərbaycan Respublikasının 2025–2028-ci illər üçün süni intellekt Strategiyası” (bundan sonra – Strategiya) təsdiq edilsin (əlavə olunur).
- Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti:
2.1. bu Sərəncamın 1-ci hissəsi ilə təsdiq edilən Strategiyada nəzərdə tutulmuş tədbirlərin əlaqələndirilməsini və icrasına nəzarəti həyata keçirsin;
2.2. Strategiyada nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrası barədə ildə bir dəfə Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə məlumat versin;
2.3. bu Sərəncamdan irəli gələn digər məsələləri həll etsin.
- Azərbaycan Respublikasının Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Xidməti dövlət orqanlarında (qurumlarında) süni intellektin tətbiq edildiyi sahələrdə informasiya təhlükəsizliyi risklərinin təhlilini həyata keçirsin, o cümlədən dövlət orqanlarında (qurumlarında) süni intellektlə bağlı informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlər görsün.
- Strategiyada nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrasının monitorinqi və qiymətləndirilməsi Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin sifarişi əsasında İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilsin. Digər dövlətlərdə olduğu kimi, Azərbaycanda da süni intellekt texnologiyaları ölkəmizin iqtisadi və sosial inkişafında və qlobal rəqabət mühitində üstünlüklər əldə etməsində mühüm rol oynaya bilər. Odur ki, bu sahədə sistemli yanaşmaya ehtiyac vardır. Süni intellektin dövlət idarəçiliyi, iqtisadi, sosial, təhsil, səhiyyə, müdafiə, təhlükəsizlik və digər sahələrə ciddi dəyişikliklər gətirəcəyi, eləcə də bununla bağlı yaranacaq çağırışlar və təhdidlər nəzərə alınaraq, süni intellekt üzrə milli strategiyanın hazırlanması zərurəti yaranmışdır.
Bu məqsədlə hazırlanmış “Azərbaycan Respublikasının 2025–2028-ci illər üçün süni intellekt Strategiyası” (bundan sonra – Strategiya), ilk növbədə, ölkədə süni intellekt üzrə mövcud vəziyyəti təhlil edir, daha sonra əldə olunan nəticələrə uyğun olaraq və qlobal trendlərə əsaslanaraq müəyyənləşdirilən prioritet istiqamətlər və tədbirlər planı vasitəsilə sözügedən sahədə strateji məqsədlərə və göstəricilərə nail olmağı hədəfləyir. Strategiyada süni intellekt ekosisteminin formalaşmasını və inkişafını təmin etmək üçün dövlət və özəl sektor arasında əməkdaşlıq, akademik və elmi tədqiqatların gücləndirilməsi, startap və innovasiya mühitinin dəstəklənməsi kimi məsələlərə xüsusi diqqət yetirilir.
S.e.f.d. dosent Murtəza Həsənov
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Siyasi İdarəetmə Fakültəsinin Dekanı
