12 noyabr – Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Günüdür
Azərbaycan Respublikası çox sürətlə və uğurla inkişaf etməkdədir. Azərbaycan öz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra ölkənin davamlı inkişafını şərtləndirəcək idarəetmə sisteminin qurulması istiqamətində davamlı addımlar atmağa başlamışdır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından sonra səmərəli idarəetmənin konseptual əsaslarının yaradılması, normativ-hüquqi bazasının zənginləşdirilməsi istiqamətində ciddi tədbirlər həyata keçirməyə başlanmışdır. Müasir mərhələdə də dövlət idarəetməsinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində inzibati islahatların həyata keçirilməsi müntəzəm xarakter almışdır. Son on illiklərdə Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, sosial, hüquqi sahələrində köklü dəyişikliklə aparılmış, hakimiyyət sistemində, mülkiyyət münasibətlərində yenidənqurma prosesi getmiş, müasir dövlət qulluğu institutu formalaşmışdır. Dövlət idarəetmə sahəsində islahatlar iki istiqamətdə aparılırdı: bir tərəfdən dövlət aparatının təkmilləşdirilməsi, dövlətin məqsəd və funksiyalarını icra etməyə, iqtisadiyyatın səmərəliliyini artırmağa, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına yönəlmiş demokratik, dünyəvi dövlət quruluşuna müvafiq dövlət qulluğu institutunun yaradılması; digər tərəfdən müasir sosial-iqtisadi sahədə dövlət qulluğuna qoyulan tələblərə cavab verən peşəkar, səriştəli, işgüzar və mənəvi keyfiyyətlərə malik, geniş dünyagörüşlü, intellektual səviyyəli vətəndaşların dövlət qulluğuna cəlb edilməsi, dövlət qulluqçusunun sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına, onların məsuliyyətinin artırılması. Konstitusiya, hər bir dövlətin idarəçilik sisteminin əsasını təşkil edən və dövlətin hüquqi çərçivəsini müəyyən edən əsas qanunlar toplusudur. Azərbaycanda Konstitusiya dövlət quruluşunun, hakimiyyət bölgüsünün və vətəndaş hüquqlarının təməl prinsipidir. Konstitusiya dövlətin idarəçilik mexanizminin hüquqi çərçivəsini yaradır və idarəçilikdəki əsas prinsipləri müəyyən edir. Bu prinsiplər arasında qanunvericilik əsası, hakimiyyət bölgüsü və hüquq üstünlüyü mühüm yer tutur. Hər biri dövlət idarəçiliyinin şəffaf, effektiv və hüquqi əsaslarla fəaliyyət göstərməsini təmin edir. Hər il 12 noyabr tarixində qeyd olunan Konstitusiya Günü, bu mühüm sənədin qəbul olunmasının dövlətin idarə olunmasında və cəmiyyətin hər sahəsində yaratdığı dərin təsirin təntənəsi kimi keçirilir. 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq referendumu ilə qəbul edilən Konstitusiya Azərbaycan xalqının iradəsini əks etdirən, ölkədə hüquqi dövlət quruculuğunun bünövrəsini qoyan ilk əsas qanundur. Bu sənədin qəbul edilməsi ilə Azərbaycan Respublikasında demokratik prinsiplərə, insan hüquq və azadlıqlarına hörmət əsasında idarəetmə modeli yaradıldı və müasir dövlətçiliyin əsasları möhkəmləndi. 1996-cı il 1 noyabr tarixli Fərmana əsasən hər il noyabrın 12-si Konstitusiya Günü kimi qeyd edilməyə başlandı. 5 bölmə, 12 fəsil, 158 maddədən ibarət Konstitusiyada insan hüquq və azadlıqlarına geniş yer verilməsi ölkəmizin demokratiya ideallarına sadiqliyinin göstəricisidir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası dövlət idarəçiliyinin əsas hüquqi sənədi və milli qanunvericiliyin təməlidir. Konstitusiyada dövlət quruluşu, qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri arasındakı səlahiyyət bölgüsü aydın şəkildə ifadə olunub. Qanunun aliliyi prinsipi Konstitusiyanın təməlində dayanır, bu da dövlət idarəçiliyində şəffaflıq, məsuliyyət və effektivliyi təmin edir. Həmçinin, Konstitusiya ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına təkan verərək, dövlət və cəmiyyət arasında qarşılıqlı etimadı möhkəmləndirməyə zəmin yaradır.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə qəbul edilən bu Konstitusiya, ölkənin hüquqi və siyasi sahədə inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. Onun əsasları üzərində qurulmuş idarəetmə sistemi, Azərbaycanın müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi və ölkənin beynəlxalq arenada layiqli yer tutmasında mühüm rol oynadı. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev isə Konstitusiyanın prinsiplərinə sadiq qalaraq, dövlət idarəçiliyini daha da inkişaf etdirmək, modernləşdirmək və vətəndaşların rifahını artırmaq üçün geniş islahatlar həyata keçirmişdir. Azərbaycan Respublikasının ümummilli lideri Heydər Əliyev, müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin banisi kimi, dövlət idarəçiliyi və hüquqi islahatların həyata keçirilməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Azərbaycan Respublikasının ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında, Azərbaycanın hüquqi dövlət kimi formalaşması və Konstitusiyanın qəbulu istiqamətində mühüm addımlar atıldı.
Ümummilli lideri Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti ilə Azərbaycan dövləti gücləndirildi və hüquqi, iqtisadi və sosial sahələrdə ciddi islahatlar reallaşdırıldı.
Dövlət İdarəçiliyində Konstitusiyanın Rolu
Konstitusiya dövlətin hüquqi quruluşunun əsasını təşkil edir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, demokratik dəyərlər üzərində qurulmuş dövlət idarəçiliyinin prinsip və normalarını müəyyən edir. Dövlət idarəçiliyində Konstitusiyanın rolu iki əsas istiqamətdə təzahür edir: dövlət hakimiyyətinin bölünməsi prinsipi və insan hüquq və azadlıqlarının təminatı.
1. Dövlət Hakimiyyətinin Bölünməsi Prinsipi
Konstitusiyanın 7-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinə bölünür. Bu prinsip demokratik idarəçiliyin təməlidir, çünki hakimiyyət bölgüsü dövlətin effektiv idarə edilməsini, şəffaflığını və hüquqi çərçivələr daxilində işləməsini təmin edir.
● Qanunvericilik hakimiyyəti: Milli Məclis dövlətin qanunverici orqanı kimi, Konstitusiyaya uyğun olaraq qanunlar qəbul edir, dövlət siyasətinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Bu prosesdə qanunlar və dövlət proqramları Konstitusiyanın prinsipləri ilə uyğunlaşdırılır.
● İcra hakimiyyəti: İcra orqanları dövlətin idarə olunmasını təmin edirlər. Prezident, hökumət və yerli icra hakimiyyətləri vasitəsilə ölkənin hər bir regionunda Konstitusiyanın təsbit etdiyi hüquq və qaydaların tətbiqi həyata keçirilir.
● Məhkəmə hakimiyyəti: Məhkəmə sistemi Konstitusiyanın aliliyini qorumaq, ədaləti təmin etmək və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını qorumaq üçün mühüm rola malikdir. Məhkəmə orqanları Konstitusiyaya və qanunlara uyğun olaraq müstəqil fəaliyyət göstərirlər.
2. İnsan Hüquq və Azadlıqlarının Təminatı
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında vətəndaşların əsas hüquq və azadlıqları, onların qorunması və dövlətin onlara qarşı öhdəlikləri ətraflı şəkildə qeyd edilib. Bu, ölkədə demokratik cəmiyyətin inkişafı üçün əsasdır. Məsələn, Konstitusiyanın 24-cü maddəsində insan hüquqlarının təminatı və vətəndaşların hüquqi bərabərliyi təsbit olunub, bu da dövlət idarəçiliyində və cəmiyyətin sosial həyatında mühüm rol oynayır. Konstitusiyanın “Hüququn aliliyi” prinsipi, hər bir dövlət orqanının, vətəndaşın və hüquqi şəxslərin qanun qarşısında bərabər olduğunu bildirir. Prezident, bu prinsipin tətbiqini təmin etmək məqsədilə ölkədə qanun pozuntularına qarşı mübarizə aparır və hər zaman hüququn aliliyini qoruyur. Konstitusiya insan hüquqlarını qoruyaraq, dövlət idarəçiliyinin sosial yönümlü olmasını təmin edir. Bu prinsiplər əsasında dövlət idarəetmə qurumları sosial müdafiə siyasətini gücləndirir, əhalinin rifahını artırmaq üçün müxtəlif proqramlar həyata keçirir.
Dövlət idarəçiliyi, bir ölkənin dövlət strukturlarının və orqanlarının təşkilini, fəaliyyətini və qarşılıqlı əlaqələrini əhatə edir. Dövlətin vətəndaşlarının rifahını təmin etmək, hüquqlarını qorumaq və cəmiyyətin inkişafını təşviq etmək məqsədilə dövlət orqanları müəyyən edilmiş prosedurlarla işləyir. Bu idarəetmə prinsipləri və strukturları, birbaşa olaraq ölkənin əsas hüquqi sənədi olan Konstitusiya ilə formalaşır.
Konstitusiya, dövlətin təşkilatını və strukturunu əsaslandıran bir sənəd olaraq dövlət idarəçiliyində əhəmiyyətli rol oynayır. O, dövlətin hakimiyyətinin bölünməsi prinsipinə əsaslanır, bu da vətəndaşların hüquqlarının qorunması və dövlətin gücünün məhdudlaşdırılması məqsədini güdür. Azərbaycan Konstitusiyası, 1995-ci ildən etibarən qəbul edildikdən sonra, ölkənin hüquqi və siyasi sisteminin əsasını qoymuşdur.
Dövlətin strukturunun əsas komponentləri:
● Prezident: Dövlət və icraedici hakimiyyətin başçısıdır. Prezident, Konstitusiya ilə müəyyən edilmiş səlahiyyətlərə malikdir və ölkənin siyasətini müəyyənləşdirir. Konstitusiyada prezidentin rolu, vəzifələri və səlahiyyətləri aydın şəkildə göstərilib.
● Milli Məclis: Azərbaycan parlamenti qanunverici orqan olaraq dövlətin qanunlarını qəbul edir, prezidentin təyin etdiyi bəzi vəzifəli şəxsləri təsdiq edir və dövlətin büdcəsini təsdiqləyir. Milli Məclisin funksiyası və fəaliyyəti Konstitusiyaya əsaslanır.
● Nazirlər Kabineti: İcraedici hakimiyyətin təşkilatıdır və dövlətin gündəlik idarəçiliyini təmin edir. Nazirlər Kabineti, prezidentin təyinatı ilə fəaliyyət göstərən nazirliklər və dövlət qurumları vasitəsilə ölkənin sosial, iqtisadi və siyasi inkişafını həyata keçirir.
● Məhkəmə Orqanları: Məhkəmələr, hüquq pozuntularına qarşı ədaləti təmin edən və qanunları tətbiq edən müstəqil orqanlardır. Konstitusiya, məhkəmələrin müstəqilliyini və hakimlərin təyinatını, vəzifələrini tənzimləyir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev , Azərbaycan Konstitusiyasının həyata keçirilməsi və inkişaf etdirilməsi istiqamətində bir sıra mühüm işlər görmüşdür. Bunlar arasında hüquq sistemində islahatların aparılması, məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təmin olunması, hüquq və azadlıqların qorunması üçün yeni qanunların qəbul edilməsi və Konstitusiyanın bəzi müddəalarının yenidən nəzərdən keçirilməsi yer alır. 2009-cu ildə Azərbaycan Konstitusiyasına keçirilən dəyişikliklər, ölkədəki siyasi vəziyyətə uyğun olaraq bir sıra mühüm islahatları əhatə etdi. Bu dəyişikliklər, Prezidentin qanunvericilik təşəbbüsü hüququnun verilməsi, yüksək dövlət vəzifələrinin təyin edilməsi, həmçinin parlamentin və digər dövlət orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən qərarların qəbul edilməsi ilə bağlı geniş imkanlar yaratmışdır. Bu islahatlar, Prezidentin dövlətin idarəedilməsi və idarəetmə islahatlarının həyata keçirilməsində daha effektiv rol oynamağına şərait yaratmışdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev,bu dəyişikliklərin əsas təşəbbüskarı olmaqla, vətəndaşların hüquqlarını daha da genişləndirən və müstəqil dövlət orqanlarını gücləndirən bir çox qərarlar qəbul edib.
Son illərdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev məhkəmə sistemində islahatların aparılması, məhkəmələrin müstəqilliyinin təmin edilməsi, ədalət sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atıb. Bu məqsədlə, məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyini artıran yeni qanunlar qəbul edilib və məhkəmələrdə şəffaflıq və ədalət prinsiplərinin tətbiqi gücləndirilib. 2019-cu ildə məhkəmə islahatları çərçivəsində Azərbaycan Prezidentinin fərmanı ilə Məhkəmə-Hüquq Şurasının funksiyaları genişləndirilib və məhkəmə qərarlarının icrasının sürətləndirilməsi üçün yeni mexanizmlər yaradılıb. Azərbaycan Prezidentinin təşəbbüsü ilə bir neçə dəfə Beynəlxalq İnsan Hüquqları Şurası ilə əməkdaşlıq dərinləşdirilib və insan hüquqlarına dair yeni qanunvericilik təşəbbüsləri irəli sürülüb . Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev, Konstitusiyanın tələblərinə uyğun olaraq, dövlətin idarəetmə strukturunun optimallaşdırılması və idarəetmə sistemində müasir islahatların həyata keçirilməsi üçün daimi təşəbbüslər irəli sürmüşdür. Bu islahatlar dövlət orqanlarının səmərəli fəaliyyətini təmin etmək, idarəetmənin şəffaflığını artırmaq və vətəndaşlara xidmət keyfiyyətini yüksəltmək məqsədi daşıyır. 2020-ci ilin sonunda, prezidentin fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının “Strateji yol xəritəsi” əsasında həyata keçirilən sosial və iqtisadi islahatlar, idarəetmə strukturlarının daha çevik və cavabdeh olmasına yönəlmişdi. Konstitusiya, eyni zamanda, dövlətin sosial sahələrdəki öhdəliklərini və vətəndaşların sosial hüquqlarını tənzimləyir. Təhsil, səhiyyə, sosial təminat və digər sosial sahələrdə dövlətin vəzifələri aydın şəkildə müəyyən edilir. Azərbaycan Konstitusiyasının 41-ci maddəsində “təhsil hüququ” və 42-ci maddəsində “sağlamlıq hüququ”nun qorunması nəzərdə tutulur. Prezident, bu prinsipləri nəzərə alaraq, təhsil və səhiyyə sahələrində müxtəlif islahatlar həyata keçirmişdir. Məsələn, təhsil sahəsində təhsil naziri tərəfindən həyata keçirilən modernləşdirmə tədbirləri, həmçinin səhiyyə sahəsindəki islahatlar və dövlətin sosial xidmətlər sahəsindəki fəallığı, Konstitusiyanın vətəndaşların əsas sosial hüquqlarına cavab verən tədbirlərdir. Dövlətin Konstitusiyaya uyğun fəaliyyətini qiymətləndirmək, həm də cəmiyyətin idarəetmə sistemindəki şəffaflıq və ədalətlilik səviyyəsini ölçmək deməkdir. Bu, dövlətin vətəndaşlarına qarşı məsuliyyətini yerinə yetirərək hüquqi və sosial islahatları həyata keçirməsi ilə əlaqəlidir. Azərbaycanın anti-korrupsiya siyasəti və ədalət mühakiməsi sahəsindəki inkişaflar Konstitusiyanın müstəqil məhkəmə hakimiyyəti prinsiplərinə uyğun olaraq həyata keçirilmişdir. Prezidentin korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə qəbul etdiyi qanunlar və yaradılan müstəqil strukturlar, Konstitusiyanın və dövlətin şəffaf və hüquqi fəaliyyətinin təmin edilməsinə xidmət edir. 2015-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən təsdiq edilən Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə üzrə Milli Strategiya və Əməliyyat Planı, Konstitusiyanın ədalət prinsipini daha güclü şəkildə həyata keçirilməsi məqsədini güdür. Dövlət orqanlarının fəaliyyətində şəffaflığın artırılması və korrupsiyanın aradan qaldırılması məqsədilə bu strategiya Konstitusiyaya uyğun olaraq həyata keçirilmişdir.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası yalnız hüquqi çərçivə yaratmaqla qalmır, həm də cəmiyyətin inkişafını, demokratikləşməsini və sosial ədaləti təmin etməyi hədəfləyir. Konstitusiyanın gələcəkdəki inkişafı və islahatları, ölkənin hüquqi, sosial və iqtisadi həyatını daha da gücləndirəcək, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını daha səmərəli şəkildə təmin edəcəkdir.
S.e.f.d. dosent Murtəza Həsənov,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Siyasi İdarəetmə Fakültəsinin Dekanı
