“Türklərin vahid tarixi və ensiklopediyası yazılmalıdır” – Özbək tarixçi

Türk etnosları əsrlər boyu dünya sivilizasiyasının inkişafına mühüm töhfələr verib və verməkdədir. “Türk” etnoniminin özünə müasir tələffüzə yaxın formada ilk dəfə VI əsr Çin salnamələrində, konkret olaraq 542-ci ildə rast gəlinir. Avropada “türk” termini ilk dəfə 568-ci ildə Menandr və Feofanın Bizans salnamələrində işlədilir.

Kok-türk (Gök-türk) Kağan Baqa-İşbar (581-587-ci illərdə Türk Xaqanlığını idarə edirdi) ilk dəfə “Böyük Türk Xanı” olub. Türklərin faktiki etnik ərazisi çox daha erkən – eramızdan əvvəl I əsrdə başlayır. Görkəmli şərqşünas-türkoloqlar V.Tomsen, V.V. Bartold, A.N. Kononov “türk” termininin mənşəyi ilə bağlı bir neçə versiya irəli sürüblər. Ən maraqlısı, fikrimizcə, aşağıdakılardır:
– “turuk” (“toruk”) sözündən – sabit, möhkəm, etibarlı;
– “turu” sözündən – qanuni, hərtərəfli,
– “turi” sözündən – çiçəklənən.

Türk etnosları tarixdə bir çox dövlətlər yaradıblar. Bunların arasında Birinci və İkinci Türk Xaqanlıqları, Qərbi Türk və Şərqi Türk Xaqanlıqları, Uyğur çarlığı, Volqaboyu Bulqarıstanı, Məmlük Sultanlığı, Yenisey Qırğız xaqanlığı, Səlcuqlar, Qəznəvilər, Qaraxanlılar, Xarəzmşahlar, Teymurilər, Baburlar dövlətləri, Kazan xanlığı, Həştərxan xanlığı, Xivə xanlığı, Buxara əmirliyi, Osmanlı imperiyası və bir çox başqaları var.

Hazırda 6 müstəqil türk dövləti mövcuddur – Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Türkiyə, Özbəkistan. Digər dövlətlərin tərkibində (həm türk, həm də türk olmayan) bir sıra türk siyasi muxtariyyətləri mövcuddur: Rusiya daxilində – Başqırdıstan, Tatarıstan, Tuva, Xakasiya, Çuvaşiya, Yakutiya və s., Özbəkistanın tərkibində – Qaraqalpaqıstan, Moldova daxilində – Qaqauziya, Çində – SUAR (Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu), Aksay Qazax Muxtar Dairəsi, Salar Muxtar Dairəsi və s.

Dünya tarix elmi türk etnoslarının tarixinin öyrənilməsinə mühüm töhfələr verib. “Tatarlar” (M., 2001), Forbes Mants B. “Teymurun yüksəlişi və idarəçiliyi” (Kembric, 2002), Tekston U.M. “Baburnamə: Şahzadə və İmperator Baburun xatirələri” (2002), Findlay K.V. “Dünya tarixində türklər” (Oksford, 2005), Finkel K. “Osmanın yuxusu. Osmanlı İmperiyasının tarixi. 1300-1923” (2005), Vasari I. “Kumanlar və tatarlar: Osmanlıdan əvvəlki Balkanlarda Şərq döyüşçüləri. 1185-1365 “(Kembric, 2005), Klyaştornı S. Q., Savinov D. Q. “Qədim Avrasiyanın çöl imperiyaları” (Sankt-Peterburq, 2005), “Sibir türk xalqları” (M., 2006), “Şərqi Sibir türk xalqları” (M., 2008), “Özbəklər” (M., 2011) ), “Yakutlar” (M., 2012), “Qırğızlar” (M., 2016), “Türkmənlər” (M., 2016), “Azərbaycanlılar” (M., 2017), “Çuvaşlar” (M., 2017) ) və s. kitabların adlarını çəkmək kifayətdir.

Ayrı-ayrı türk etnoslarının, dövlətlərinin, sülalələrinin, dövrlərinin tarixi kifayət qədər yaxşı öyrənilib. Lakin türk etnosları qruplarının vahid tarixi hələ ki yoxdur. Hazırda bu, alimlərin – türkoloqların, tarixçilərin, etnoloqların, antropoloqların, hüquqşünasların, şərqşünasların, kulturoloqların, arxeoloqların, dilçilərin, sənətşünasların qarşısında çox mühüm vəzifədir. Türk etnoslarının vahid tarixinin yaradılmasına təcili ehtiyac var və bu işdə bütün türk ölkələrinin (tək türk dövlətlərinin deyil) alimləri iştirak etməlidir.

“Türk etnoslarının vahid tarixi” ilə yanaşı, “Yəhudi Ensiklopediyası”, “İran Ensiklopediyası”, “Koreya ensiklopediyası”, “Kodanşa” (Yapon ensiklopediyası), “Sahapedia” (Hind ensiklopediyası), “Afrika xalqları ensiklopediyası”, “Amerika hindularının ensiklopediyası” və digərlərindən nümunə götürülərək, “Türk Ensiklopediyası” layihəsinin həyata keçirilməsi də arzuolunandır.

Türklərin dünyaya Bumin-Kağan, Xan Asparux, Əbu Nəsr Fərabi, Əbu Reyhan Büruni, Mahmud Qəznəvi, Məhəmməd Alp-Arslan, Nizami Gəncəvi, Cəlaləddin Mənquberdi , Sultan Baybars, Xan Özbək, Əhməd Yəsəvi, Əmir Teymur, Mehmet Fateh, Mirzo Uluqbek, Zahireddin Muhammad Babur, Əlişir Nəvai, İsmayıl Səfəvi, Süleyman Qanuni, Nadir Şah Əfşar, Davlet Abdul Giray Xan, Said Əhəd Xan, Məhəmməd Rəhim Xan Feyruz, İsmayıl Qasprinski, Mustafa Kamal Atatürk, Şərəf Rəşidov, Heydər Əliyev, İslam Kərimov və bir çox başqa siyasi xadimlər, hərbi rəhbərlər, elm, mədəniyyət xadimləri bəxş etdiyini nəzərə alsaq, “Türk ensiklopediyası” kifayət qədər ciddi olacaq.

Ravşan Nazarov

Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Dövlət və Hüquq İnstitutunun baş elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru